Η «Μεγάλη Αφύπνιση» και η ηθική επανάσταση της εποχής μας

Ομολογουμένως, είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς ένα σημείο καμπής στην ιστορία όταν βρίσκεται εν μέσω της εξέλιξής του, όταν παρακολουθεί τα γεγονότα να ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια του.

Είναι πολύ πιο απλό να χαρακτηρίζουμε τα γεγονότα ως «ιστορικά σημεία καμπής» με την άνεση που προσφέρει η αναδρομή στο παρελθόν. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που όσα συμβαίνουν στον κόσμο σήμερα – αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «Μεγάλη Αφύπνιση» ή «Νέος Διαφωτισμός» – φαντάζουν για πολλούς ασαφή, δύσκολα αντιληπτά και ακόμη πιο δυσνόητα στις συνέπειές τους.

Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, τον Δεκέμβριο του 2023 ο Javier Milei εκλέχθηκε πρόεδρος. Δηλωμένος φιλελεύθερος, υποσχέθηκε να επαναφέρει την ελευθερία και την ευημερία σε μια χώρα που υπέφερε για δεκαετίες υπό την κυριαρχία σοσιαλιστικών πολιτικών. Στόχος του είναι η αποκατάσταση των ελεύθερων αγορών και η δραστική μείωση της επιρροής του κράτους.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ντόναλντ Τραμπ εξελέγη ως 47ος πρόεδρος τον Νοέμβριο του 2024. Οι βασικές του δεσμεύσεις περιλαμβάνουν την οικονομική ανάκαμψη, την αντίσταση στην ατζέντα της «Μεγάλης Επανεκκίνησης» (Great Reset), τη διάλυση του «Βαθέως Κράτους», καθώς και την καταπολέμηση της διαφθοράς και της εγκληματικότητας.

Στην Ευρώπη, παρατηρούνται αντίστοιχες τάσεις, αν και σε μικρότερη κλίμακα. Στην Ολλανδία, την Αυστρία και σε αρκετές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, νέες πολιτικές προσεγγίσεις έρχονται σε σύγκρουση με παραδοσιακές μεθόδους διακυβέρνησης.

Ο κεντρικός άξονας όλων αυτών δεν αφορά απλώς τη σύγκρουση μεταξύ αριστεράς και δεξιάς ή την άνοδο «δεξιών-λαϊκιστικών» δυνάμεων. Ουσιαστικά, πρόκειται για κάτι βαθύτερο: Είμαστε έτοιμοι να αφήσουμε την ελευθερία και τις οικειοθελείς σχέσεις να καθορίσουν την κοινωνική μας οργάνωση, ή θα συνεχίσουμε να βασιζόμαστε στον εξαναγκασμό και τη βία ως βασικά εργαλεία διαχείρισης των ανθρώπινων σχέσεων;

Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι μπορούν να συνεργάζονται: μέσω της εθελούσιας δράσης και της ελευθερίας ή μέσω του εξαναγκασμού και της βίας. Η εθελούσια δράση ενσαρκώνεται στη διαπραγμάτευση και την ελεύθερη επιλογή. Αντιθέτως, ο εξαναγκασμός σημαίνει ότι μια πράξη επιβάλλεται υπό την απειλή βίας ή τιμωρίας. Με άλλα λόγια, η διαφορά μεταξύ ελευθερίας και καταναγκασμού είναι η διαφορά μεταξύ αμοιβαίας συμφωνίας και επιβολής.

Ο φιλελευθερισμός, στη βάση του, προασπίζεται την ελευθερία και χαρακτηρίζεται από την αρχή της μη επιθετικότητας. Καμία μορφή βίας ή εξαπάτησης δεν είναι αποδεκτή ως μέσο επίλυσης διαφορών. Η επιθετικότητα –είτε με τη μορφή σωματικής βίας, είτε με τη μορφή εξαπάτησης– αποτελεί παραβίαση της ελευθερίας και των δικαιωμάτων του ατόμου.

Αντίθετα, το κράτος, όπως λειτουργεί σήμερα, βασίζεται στον εξαναγκασμό. Είναι ένα μονοπώλιο εξουσίας που επιβάλλεται γεωγραφικά και διατηρεί το δικαίωμα να συλλέγει φόρους – να λαμβάνει δηλαδή πόρους από τους πολίτες χωρίς τη συναίνεσή τους και χωρίς απαραίτητα να παρέχει αντίστοιχες υπηρεσίες. Δεν προέκυψε μέσω εθελούσιων συμφωνιών αλλά μέσα από την επιβολή. Κανείς από εμάς, ούτε οι πρόγονοί μας, δεν υπέγραψε κάποια συμβόλαια που να νομιμοποιούν τη σημερινή μορφή του κράτους.

Θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει ότι, παρά τα παραπάνω, το κράτος είναι απαραίτητο: Ποιος θα φτιάξει τους δρόμους, θα πληρώσει για την εκπαίδευση ή θα διασφαλίσει την ασφάλεια; Είναι θεμιτό ερώτημα. Οι ανάγκες αυτές είναι υπαρκτές και αναμφίβολα σημαντικές. Όμως, η ύπαρξή τους δεν συνεπάγεται ότι μόνο το κράτος μπορεί ή πρέπει να τις καλύπτει. Η σύγχυση αυτή είναι ανάλογη με την παρατήρηση μιας μαϊμούς που κάνει ποδήλατο και την αβάσιμη υπόθεση ότι μόνο οι μαϊμούδες μπορούν να κάνουν ποδήλατο – μια λογική πλάνη που παραβλέπει τις εναλλακτικές.

Οι λογικές πλάνες, πράγματι, αποτελούν «κόκκινες σημαίες» για τους φιλελεύθερους στοχαστές, καθώς υπονομεύουν τη βάση κάθε συνεπούς και ηθικής επιχειρηματολογίας. Και σε αυτό ακριβώς το σημείο αναδύεται το κεντρικό πρόβλημα του φιλελευθερισμού με το κράτος: Το κράτος, όπως το γνωρίζουμε, δεν βασίζεται στην εθελούσια δράση, αλλά στον εξαναγκασμό και τη βία. Ωστόσο, οι φιλελεύθεροι, τηρώντας την αρχή της μη επιθετικότητας, απορρίπτουν τον εξαναγκασμό και τη βία ως ηθικές αρχές για την ανθρώπινη αλληλεπίδραση. Γι’ αυτούς, δεν υπάρχει κανένα πειστικό επιχείρημα που να δικαιολογεί γιατί κάποιοι άνθρωποι θα έπρεπε να εξουσιάζουν άλλους ή να τους αναγκάζουν να πράξουν κάτι ενάντια στη θέλησή τους.

Αντίθετα με την κοινή παρανόηση, οι φιλελεύθεροι δεν απορρίπτουν το νόμο, την τάξη ή την επιδίωξη της γενικής ευημερίας. Αυτό που απορρίπτουν είναι η κρατική δομή όπως την ξέρουμε σήμερα – έναν μηχανισμό που στηρίζεται στην επιβολή και τη μονοπώληση της εξουσίας. Πιστεύουν ότι οι ανθρώπινες σχέσεις πρέπει να βασίζονται σε αμοιβαίο σεβασμό και στην απαραβίαστη αρχή της ιδιοκτησίας. Όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες που επιθυμεί η κοινωνία, από τους δρόμους έως την εκπαίδευση και την ασφάλεια, μπορούν να παρέχονται μέσα από μια ελεύθερη αγορά, χωρίς κρατική ανάμειξη.

Ρεαλισμός και πρακτικότητα

Ωστόσο, ένα ερώτημα που αναδύεται αβίαστα είναι: Είναι αυτή η φιλελεύθερη προσέγγιση ρεαλιστική και εφαρμόσιμη; Μπορεί η ανθρωπότητα να λειτουργήσει χωρίς την κρατική παρέμβαση, βασιζόμενη μόνο στην ελευθερία της αγοράς και τις οικειοθελείς συμφωνίες; Οι απαντήσεις δεν είναι απλές. Όμως, όταν ερμηνεύουμε τη «Μεγάλη Αφύπνιση» ως ένα φαινόμενο που στρέφεται προς τον φιλελευθερισμό, παρατηρούμε κάποιες τάσεις που δείχνουν ότι ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν εναλλακτικές στις αποτυχημένες πολιτικές των προηγούμενων δεκαετιών.

Η δυσαρέσκεια με τις παραδοσιακές λύσεις –όπως η απλή εναλλαγή κυβερνήσεων μέσω εκλογών με την ελπίδα για κάτι καλύτερο– είναι εμφανής. Αυτή η προσέγγιση, που εφαρμόζεται εδώ και δεκαετίες, δεν έχει οδηγήσει σε ουσιαστικές βελτιώσεις. Αντιθέτως, οδήγησε σε ένα κράτος πιο επεμβατικό, πιο αυταρχικό και, εν τέλει, σε έναν από τους κύριους λόγους των σύγχρονων προβλημάτων, από την οικονομική παρακμή μέχρι τις πολιτισμικές συγκρούσεις.

Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, οι πολίτες έκαναν το βήμα που προτείνει ο φιλελευθερισμός, επιλέγοντας τον Javier Milei, ο οποίος δεσμεύεται να συρρικνώσει το κράτος και να ενισχύσει τις ελεύθερες αγορές. Αυτή η αλλαγή δεν είναι απλώς πολιτική· είναι φιλοσοφική. Σηματοδοτεί μια στροφή προς την ιδέα ότι η ευημερία έρχεται μέσα από την ελευθερία και όχι μέσα από την κρατική παρέμβαση.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι φιλελεύθερες ιδέες εκφράζονται λιγότερο άμεσα, αλλά εξακολουθούν να είναι παρούσες. Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ και η δέσμευσή του να «αποξηλώσει» το Βαθύ Κράτος, να αντισταθεί στην ατζέντα της «Μεγάλης Επανεκκίνησης» και να προωθήσει την οικονομική ανάκαμψη φέρουν στοιχεία αυτής της φιλοσοφίας, έστω κι αν δεν ακολουθούνται απόλυτα φιλελεύθερες πολιτικές.

Στην Ευρώπη, αν και πιο διστακτικά, παρατηρούνται παρόμοιες τάσεις. Χώρες όπως η Ολλανδία, η Αυστρία και αρκετές ανατολικές χώρες αρχίζουν να υιοθετούν διαφορετικές πολιτικές που αμφισβητούν την παραδοσιακή κρατική δομή. Αν οι πολιτικές αυτές αποδειχθούν αποτελεσματικές στην Αργεντινή και τις ΗΠΑ, είναι πιθανό να ενισχύσουν τη διείσδυση των φιλελεύθερων ιδεών και στην Ευρώπη.

Η «Μεγάλη Αφύπνιση» ως πρόκληση

Η «Μεγάλη Αφύπνιση», εάν την κατανοήσουμε ως μια στροφή προς την ελευθερία, είναι μια πρόκληση για τον καθένα μας να επαναπροσδιορίσουμε τον τρόπο που βλέπουμε την κοινωνία, την οικονομία και την πολιτική. Εάν η ελευθερία, η μη επιθετικότητα και ο σεβασμός της ατομικής ιδιοκτησίας είναι πράγματι οι βασικές αρχές για μια ειρηνική και ευημερούσα κοινωνία, τότε το μέλλον ίσως ανήκει σε εκείνους που αμφισβητούν το κρατικό μονοπώλιο εξουσίας και αναζητούν εναλλακτικές λύσεις βασισμένες στην εθελοντική συνεργασία και την αγορά.

Το ερώτημα που τίθεται είναι ουσιαστικό και ίσως να βρίσκεται στην καρδιά της σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής συζήτησης. Πράγματι, ο κίνδυνος να είναι όλα αυτά «ένα μεγάλο θέατρο», μια καλοστημένη παράσταση για τη διατήρηση της εξουσίας, δεν είναι αμελητέος. Ωστόσο, όπως σωστά επισημαίνετε, η απάντηση εξαρτάται καθοριστικά από το αν η ελευθερία του λόγου θα διατηρηθεί και θα αποκατασταθεί πλήρως εκεί όπου έχει περιοριστεί.

Η ελευθερία του λόγου αποτελεί όχι μόνο θεμέλιο της δημοκρατίας αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για τη φώτιση των ανθρώπων και την ανατροπή των κατεστημένων δομών εξουσίας. Όπως παρατηρείτε μέσα από τα λόγια του Γκαίτε και του Καντ, ο δημόσιος διάλογος, βασισμένος στη λογική και την αναζήτηση της αλήθειας, είναι το μέσο μέσω του οποίου οι κοινωνίες μπορούν να απελευθερωθούν από τον παραλογισμό και την άγνοια που τις καταδυναστεύει.

Όταν οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους, να ανταλλάσσουν ιδέες και να αμφισβητούν την εξουσία, η λογική έχει την ευκαιρία να υπερισχύσει του παραλογισμού. Η ελευθερία του λόγου είναι αυτή που αποκαλύπτει τα ψεύδη, καταρρίπτει τις πλάνες και ενισχύει την κατανόηση των βαθύτερων αιτιών των κοινωνικών προβλημάτων. Χωρίς αυτήν, οι άνθρωποι παραμένουν εγκλωβισμένοι σε ένα πλαίσιο όπου η εξουσία διαμορφώνει την “αλήθεια” κατά το δοκούν, επιβάλλοντας μια μονοδιάστατη αφήγηση.

Η Μεγάλη Αφύπνιση ως πρόκληση για το σύστημα

Όπως υπογραμμίζετε, η Μεγάλη Αφύπνιση ή ένας Νέος Διαφωτισμός μπορεί να φέρει στο φως την πραγματική φύση θεσμών και πρακτικών που μέχρι σήμερα θεωρούνταν αναπόσπαστα μέρη της κοινωνικής ζωής: το κράτος, η γραφειοκρατία, το πλασματικό χρήμα, οι φόροι, ακόμη και πολυμερείς οργανισμοί όπως η ΕΕ ή ο ΟΗΕ. Αυτές οι δομές, εάν τεθούν σε κριτική εξέταση, μπορεί να αποδειχθούν περιττές ή ακόμη και επιβλαβείς για την ελευθερία και την ευημερία των ανθρώπων.

Δεν είναι τυχαίο που εκείνοι που βρίσκονται στην εξουσία επενδύουν τόσα πολλά στην προσπάθεια ελέγχου της ελευθερίας του λόγου. Ο περιορισμός της, είτε μέσω λογοκρισίας είτε μέσω χειραγώγησης της πληροφορίας, είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη διατήρηση της εξουσίας και την αποτροπή της κριτικής σκέψης. Ο Καντ, με τη χαρακτηριστική του ευθύτητα, προσδιόρισε την ελευθερία να κάνει κανείς δημόσια χρήση της λογικής του ως το πιο κρίσιμο συστατικό για τον διαφωτισμό και, κατά συνέπεια, για την ανατροπή της αυθαιρεσίας.

Εάν η ελευθερία του λόγου διατηρηθεί και ενισχυθεί, η Μεγάλη Αφύπνιση έχει τη δυνατότητα να επιφέρει βαθιές κοινωνικές αλλαγές. Αυτές οι αλλαγές δεν θα είναι μόνο πολιτικές ή οικονομικές· θα είναι και ηθικές. Όπως ο Καντ μας υπενθυμίζει, ο σεβασμός της ανθρωπότητας ως σκοπού και όχι ως μέσου πρέπει να αποτελεί την πυξίδα κάθε δράσης. Η Μεγάλη Αφύπνιση μπορεί να μας φέρει πιο κοντά σε αυτό το ιδανικό, υποχρεώνοντάς μας να αναθεωρήσουμε τις αξίες μας και να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο.

Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι μόνο αν η Μεγάλη Αφύπνιση θα συμβεί, αλλά αν εμείς, ως άτομα και ως κοινωνίες, είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε τις συνέπειές της και να αναλάβουμε την ευθύνη που έρχεται με την ελευθερία.

Η Μεγάλη Αφύπνιση ουσιαστικά ισοδυναμεί με τον Διαφωτισμό του 21ου αιώνα. Δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια κίνηση προς το ιδεώδες των φιλελεύθερων για την ατομική ελευθερία—όπως όμορφα έγραψε ο φιλελεύθερος Γερμανός ποιητής Friedrich Schiller (1759–1805):

Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε ελεύθερος, είναι ελεύθερος,
Κι αν γεννήθηκε αλυσοδεμένος,
Μην παραπλανηθείς από τις κραυγές του όχλου,
Ούτε από την κακοποίηση των φρενιασμένων ανόητων.
Μπροστά στον δούλο, όταν σπάσει την αλυσίδα,
Μπροστά στον ελεύθερο άνθρωπο, μην τρέμεις